Kilka słów o włoskich dialektach

Czym jest dialekt?

Dialekt w ogólnym rozumieniu to odmiana języka charakterystyczna dla danego terytorium. Może występować na większym obszarze, jak na przykład znane wszystkim gwary podhalańska i śląska,  ale także w obrębie jednej wsi, miasta (Włochy), a nawet konkretnych dzielnic miejskich w przypadku Londynu. Dialekty charakteryzuje właściwa im wymowa, słownictwo, często gramatyka. Czym zatem różnią się od języka oficjalnego, nazywanego przez językoznawców – językiem standardowym?

„Język to dialekt, który zrobił karierę” – G. Berruto, Fondamenti di sociolinguistica

Przede wszystkim język standard zostaje umownie zaakceptowany przez daną społeczność językową jako oficjalny wzór norm językowych, czyli język narodowy. To właśnie tego języka uczymy się w szkołach. Dialekt, w odróżnieniu od języka standardowego, ma tradycję głównie mówioną.

Trochę historii języka włoskiego

Początek obecnemu italiano standard dał czternastowieczny dialekt florencki, w którym to pisali Dante, Boccaccio i Petrarca – wielka trójka florenckich literatów. Wówczas był to język pisany, używany przez wykształconą warstwę społeczną. Z czasem powstawały nowe edycje słowników i tak forma języka włoskiego była modyfikowana na przestrzeni wieków.

Należy jednak pamiętać, że język włoski rozwijał się wśród wyższych klas społecznych. Zwykli ludzie posługiwali się jeszcze bardzo długo dialektami, dziesiątkami dialektów. Każdy region, miasteczko, zakątek półwyspu mówił zupełnie inaczej. Jak więc rozpowszechnił się język standard na terenie Italii? Wiele czynników miało znaczenie w tym długim procesie. Wraz z rozwojem dużych ośrodków miejskich i migracji wewnętrznych ze wsi do miast, a nawet z południa Włoch do północnych regionów, ludność zaczęła posługiwać się językiem standardowym, optymalnym instrumentem komunikacji. W poprzednim stuleciu bardzo ważną rolę w tej kwestii odegrały także prasa, telewizja, teatr czy szkolnictwo, rozpowszechniające język włoski w całym kraju.

Nawet Mussolini trwale przyczynił się do propagowania włoskości językowej. W okresie swoich rządów wprowadził zakaz używania słów nie-włoskich w celu ujednolicenia językowego na całym Półwyspie. Dotyczyło to między innymi gazet, szyldów sklepowych i filmów. Dubbingowano nawet filmy z Sofią Loren, która mówiła z ojczystą, neapolitańską naleciałością. Dzisiejszą pamiątką po tej polityce jest na przykład włoskie słowo calcio (piłka nożna) i trucco (makijaż).

Rola dialektu dla jego użytkowników

Z biegiem lat coraz więcej Włochów posługuje się italiano standard. Obecnie zauważa się, że młode pokolenia mówią w języku standard z pasywną znajomością swojego dialektu (rozumieją dialekt, ale go nie używają), mieszają w swoich wypowiedziach język włoski z mową regionalną (pojedyncze słowa, powiedzenia) albo ograniczają rozmowy w dialekcie do środowiska domowego i koleżeńskiego – po prostu sytuacji nieformalnych. Jest to efekt zmieniających się czasów, postępu technologicznego, migracji zarobkowych, zawierania znajomości międzynarodowych przez internet, kontaktu z administracją państwową i wiele innych sytuacji wymagających oficjalnej formy języka. Zdecydowanie częściej usłyszymy niezrozumiały dla nas dialekt w południowych częściach kraju, na północy natomiast, zwłaszcza w dużych centrach urbanistycznych takich jak Mediolan, Turyn, Genua mówi się raczej językiem oficjalnym. Jeżeli chodzi o starszą część społeczeństwa, wśród nich dialekty silnie się zachowały, co możemy zauważyć także w naszej ojczyźnie – słuchając naszych dziadków nie sposób przeoczyć archaizmy i nieużywane już zwroty.

Mimo dominacji języka standard trzeba jednak podkreślić, że mowa lokalna figuruje przede wszystkim jako element kultury i wiele regionów walczy o ich ochronę. Nowa moda powrotu do korzeni i swojej prawdziwej tożsamości przyciąga wielu Włochów. Istnieją miejscowe grupy muzyczne, które tworzą piosenki wyłącznie w swoim dialekcie, w sieci możemy znaleźć cały szereg stron internetowych poświęconych gramatyce. Nie mówiąc już o dziesiątkach video tutoriali, rdzenni użytkownicy dialektu uczą zwrotów i poprawnej wymowy.

Dlaczego dialekty są tak ważne?

Przede wszystkim mowa lokalna pozwala na wypełnienie tzw. „luk językowych” we włoskim, ponieważ italiano standard, jak już wiemy, powstał nieco później i jest tworem oficjalnym, zatem brakuje w nim określeń związanych z życiem codziennym, które różnią się w zależności od regionu Włoch. Dialekt daje też większą swobodę i możliwość ekspresji. Jest po prostu czymś naturalnym, zwłaszcza dla starszych pokoleń, które dorastały słuchając go w domach. Dotyka to również innego aspektu-rzeki, mianowicie kwestii włoskiej tożsamości. Pytając mieszkańca największej wyspy Włoch o jego narodowość, usłyszymy „Sono sicilianu”, jestem Sycylijczykiem, dopiero potem doda „sono italiano”, ale to już materiał na osobny artykuł.