Języki judeo-europejskie – jidysz i ladino

Najpopularniejsze języki judeo-europejskie – jidysz i ladino

Pierwszy rozbrzmiewał w środkowoeuropejskich sztetlach, drugi – wszędzie tam, gdzie osiedlili się wygnani z Półwyspu Iberyjskiego żydzi. Obydwa stanowią połączenie języków europejskich z elementami hebrajskiego: unikalne, specyficznie brzmiące. Czy jidysz i ladino mają szansę powrócić do dawnej świetności?
Niestety, Izrael oficjalnie uznał obydwa języki za zagrożone wymarciem. Jidysz posługuje się, wedle różnych źródeł, ok. 3 – 4 miliony osób na całym świecie, głównie w Stanach Zjednoczonych i Izraelu. Ladino z kolei zna jedynie ok. 200 tys. osób, zamieszkujących Izrael, Turcję, USA i kilkadziesiąt innych krajów. Problem w tym że, jak to od wieków bywało, mówiące obydwoma językami społeczności rozsiane są po całym świecie.

Kto pamięta o jidysz?

Na początku pojawił się jidysz. Język ów wykształcił się ok. X wieku w zamieszkujących południowe Niemcy środowiskach żydowskich. To połączenie niemieckiego z elementami hebrajskimi, romańskimi i słowiańskimi, zapisywane przy pomocy alfabetu hebrajskiego lub, rzadziej, łacińskiego, stało się codziennym językiem żydów aszkenazyjskich (zamieszkujących Europę Centralną). To język o bogatym dziedzictwie kulturalnym, w którym wydawano książki, magazyny, sztuki teatralne, tomy poezji. Dziś rozbrzmiewa głównie na ulicach Nowego Jorku, w jerozolimskich dzielnicach ortodoksów i salach wykładowych wielu uniwersytetów. O standaryzację i promocję jidysz dba Żydowski Instytut Naukowy (YIVO) – instytucja działająca od 1925 r., obecnie z siedzibą w Nowym Jorku.

Żydowski latynoski

Znanym nam na co dzień alfabetem łacińskim zapisuje się z kolei ladino (choć przez wieki wyrażano go przy pomocy alfabetu hebrajskiego). To język powstały w XV w., po wygnaniu żydów z Hiszpanii i Portugalii. Chcąc zachować hiszpański, którym posługiwali się na co dzień, stworzyli jego modyfikację. Wedle niektórych, „ladino” to niepoprawna nazwa i powinno się mówić raczej o judeo-hiszpańskim. Pojęcia „ladino” używano w niektórych krajach, by podkreślić latynoskie korzenie tej żydowskiej mowy. W północnej Afryce określa się ów język mianem „haquetia”, a na ladino mówiony nazywa się niekiedy „dżudezmo”.

Czym ladino różni się od hiszpańskiego? Uwarunkowanym kulturowo słownictwem, a poza tym – detalami. Hiszpańskie „c” zapisuje się w ladino jako „k”, „y” jako „i”, „h” na początku zdania zanika, a połączenie „ll” staje się „y”, jak np. caballero – cavayero (hiszp. ).Ponadto, w języku judeo-hiszpańskim zanikają hiszpańskie znaki diakrytyczne, brak m.in. ó, é czy ñ. Z tego względu niektórzy wyrażają się o ladino pogardliwie twierdząc, iż to „hiszpański z błędami”.

Upraszczając, o „mame-loszn” („języku matczynym”) mówi się, że to przekształcony, wzbogacony o pojęcia z zakresu kultury żydowskiej niemiecki, natomiast „ladino” jest hiszpańskiemu tak bliski, że bez problemu zrozumie go niemal każdy Hiszpan. W ciągu ostatnich lat, języki te zyskały na popularności – izraelski rząd pragnie wykształcić jak największą liczbę nauczycieli jidysz i ladino, którzy mogliby przekazywać dziedzictwo nowym pokoleniom. Nie tylko w Izraelu, ale również w Europie i w Stanach Zjednoczonych organizowane są wydarzenia kulturalne, rozpowszechniające wiedzę o obydwu zagrożonych językach. Na pytanie wstępne tego artykułu można odpowiedzieć pytaniem: a czy którejś z żydowskich społeczności zależy na tym tak mocno, jak kiedyś?