Zaimki neutralne płciowo. Czy możliwe do stosowania w Polsce?

Dla większości z nas to żaden problem. Jesteśmy kobietami, mężczyznami i, zgodnie z założeniami polskiej gramatyki, mówią o nas „ona” i „on”. Zaimek neutralny, samodzielne „to” pojawia się w znaczeniu raczej pogardliwym, odczłowieczonym. Jakie zwroty kierować do osób, które nie identyfikują się z żadną z płci, uważając ów podział za sztuczny?

• To jest Ian, a to moja drużyna z centrum LGBTQIA. Opowiedzieć o was czy przedstawicie się sami?
• Cześć, mam na imię Bethany. Jestem trójrasową ciskobietą girlfag. Identyfikuję się jako panseksualistka, a moim zaimkiem jest „ona”.
• Hej, Emerson. Genderfluid, heteroromantyk, demiseksualny błazen. I rudzielec. Mój zaimek to „zie”.
• Cześć, jestem Rabbit. Doradca podatkowy orientacji genderqueer. Identyfikuję się z Jennifer Aniston. To był żart. Ve/vem/vir.
• DX, chińsko-meksykański agender interseks AFAB. Moim zaimkiem jest „they”.
• W porządku. Czy mogę zadać kilka pytań?
• Lepiej zapytać, niż założyć, że znasz odpowiedzi.

Przytoczony wyżej skrypt sceny z amerykańskiego serialu Shameless to wcale nie satyra na współczesne, płciowo płynne społeczeństwo. Mimo że te obydwa aspekty są ze sobą ściśle powiązane, pomińmy mnogość orientacji seksualnych, a skupmy się na zaimkach osobowych. W niespełna minutowym fragmencie pojawiają się cztery.

• Tradycyjny „ona”;
• „zie” – najpopularniejszy zaimek w internetowej społeczności genderqueer. Nie jest tak do końca neutralny płciowo, gdyż pochodzi od niemieckiego „sie” („ona”). W języku angielskim, gdy występuje po wyrazach kończących się na „-s” lub „-z”, sprawia nieco problemów przy odmianie. Oto jego możliwe formy:

Źródło: genderneutralpronoun.wordpress.com

• „ve” – to zaimek wywodzący się z literatury gatunku science-fiction. Bardziej neutralny płciowo niż „zie”, choć w odmianie formy „ver”, „vis” przypominają o „her” i „his”. Nie brzmi najlepiej z wyrazami poprzedzającymi kończącymi się na „f” i „v”. Mimo to, jak twierdzą stosujący, jest wygodny w użyciu.

Ve/ver/vis/vis/verself

• „they” – „oni”, w języku angielskim może być stosowany do określenia kogoś, kogo nie znamy (np. „Someone’s at the door. Do you know what they might want?” – „Ktoś jest przy wejściu. Wiesz, czego może chcieć?”), a neutralny płciowo jest niejako przy okazji – stąd osoby agender używają tego zaimka do samoidentyfikacji.

Niebinarne postrzeganie płci

Dla jednych problem Pierwszego Swiata, dla innych konieczność. Niezwiązane z podziałem na płci zaimki stosuje się nie tylko do określania osób. Niektóre z nich mają swoje źródło w literaturze – autorzy pisali przy ich pomocy o robotach, kosmitach, komputerach, wcieleniach sztucznej inteligencji i wszelkich bezpłciowych istotach fikcyjnych. Ponoć płci nie mają również anioły ani Bóg w religiach monoteistycznych. Niektóre z opracowanych w XX i XXI w. zaimków weszły do UZUS-u w pewnych środowiskach, inne istnieją wciąż tylko na papierze, i, jak w przypadku wszystkich kontrowersyjnych spraw społecznych, utworzyły się wokół nich dwa obozy. Sceptycy zaimków neutralnych podpierają argumentację religią, tradycją, wspierani są przez światowy zryw prawicy. Zwolennicy twierdzą, że ludziom łatwo przyzwyczaić się do stosowania nowych form – trzeba po prostu zacząć.

Źródło: Wikipedia, genderneutralpronounwordpress.com

Jak brzmiałby fragment z „Alicji w Krainie Czarów” w języku oryginalnym, gdyby wszystkie zaimki osobowe zamienić na neutralne płciowo? Oto przykład z zaimkiem „ve”. Z początku czytanie powieści napisanej w ten sposób wydaje się absurdalne, z drugiej strony jednak ludzkie oko szybko się przyzwyczaja. Przykłady możemy znaleźć również w polskiej kulturze – Jacek Dukaj w swoich historiach z gatunku science-fiction stosuje postpłciową deklinację m.in. określenie „onu”.

By odpowiedzieć na potrzeby społeczne osób „poza płcią”, aktywista i autor bloga transoptymista.pl Marcin Noemi Rzeczkowski proponuje rezygnację z zaimków osobowych, stosowanie strony biernej zamiast czynnej (Zamiast „zrobiłem/am” – „zostało przeze mnie zrobione”) i unikanie końcówek wyrazów wskazujących na płeć odbiorcy („Chcesz?” zamiast „chciał(a)byś?”). Pomocne będą również formy „zdarzyło mi się”, „przytrafiło nam się”, po których występuje bezokolicznik, a także  opowiadanie o przeszłości z użyciem czasu teraźniejszego: „Idę ja sobie wczoraj i spotykam Krystynę”.

Patrzę na wykreowane na potrzeby niebinarnego podziału na płci zaimki z boku i nie mogę zdecydować, jakiej wagi to problem dla osoby, która nie identyfikuje się jako mężczyzna ani kobieta. Czy porównać go do uwierającej metki przy koszulce, czy do zbyt ciasnych spodni? A może przebywania pod wodą bez powietrza? Dla postronnego autora tego artykułu sprawa opiera się o światopogląd. Dopuszczam istnienie człowieczeństwa o milionie odcieni, a każdy z nich, póki nie krzywdzi innych, szanuję. „They”, „ve”, „zie”, „ona”? Proszę bardzo. Jednak też jestem człowiekiem, mogę się czasem pomylić.

Słowniczek:

• genderqueer – kategoria tożsamości płciowych, które nie mieszczą się w tradycyjnym binarnym podziale płci
• agender – osoba, która nie identyfikuje się z żadną z płci,
• ciskobieta – kobieta, która identyfikuje się z rozpoznaną po narodzinach płcią żeńską, termin stosowany w kontekście transpłciowości, cis = nie-trans
• girl-fag – heteroseksualna kobieta zafascynowana homoseksualistami
• genderfluid – osoba o konkretnej płci biologicznej, która identyfikuje się z płcią kulturową zależnie od odczucia w danej chwili. Może czuć się jak mężczyzna, jak kobieta lub jak człowiek płci niezidentyfikowanej.
• panseksualista – osoba, która wyznaje pogląd, że potencjał seksualny człowieka może być skierowany na wszystkich i na wszystko
• demiseksualista – mężczyzna o zainteresowaniach uznanych społecznie za kobiece
• heteroromantyk – odczuwa pociąg romantyczny do osób przeciwnej płci
• interseks – osoba, która ma męskie i żeńskie narządy płciowe
• AFAB – skrót z ang. Assigned Female At Birth, osoba, której po narodzinach została przypisana płeć kobieca