Gdy wpisać wyraz „unikatowy” do internetowego słownika synonimów, naszym oczom ukazuje się szereg zamienników. Na pierwszym miejscu – „unikalny”. Uwaga, to pułapka! By użyć synonimu w sposób właściwy, warto najpierw sprawdzić, czy faktycznie niesie tożsame ze słowem wyjściowym znaczenie.
Ten unikatowy proszek wypierze nawet najtrwalsze zabrudzenia! Taką i podobne frazy słyszymy często w reklamach. „Unikatowy proszek”, „unikalne mleczko do ciała”, „unikatowa technologia produkcji materiału”… Zlecający promocję pragną przekonać, że ich produkt jest po prostu niepowtarzalny. Dlaczego nie powiedzą tego wprost? Słowa „unikalny” i „unikatowy” od kilku lat cieszą się niesłabnącą popularnością i, wydawać by się mogło, idealnie wpasowują się w nowoczesny język mediów. Przekonują masy co do wyjątkowości produktów, choć w powyższych i wielu autentycznych przykładach użyte są błędnie.
Unikalny = unikatowy?
W tomie „Polski bez błędów. Poradnik językowy dla każdego” (M. Tytuła, M. Łosiak) znajdziemy rozróżnienie: określając przedmioty masowej produkcji, użyjemy raczej przymiotnika unikalny, w odniesieniu zaś do dzieł sztuki – unikatowy. A że dzieła sztuki pojawiają się w komercyjnych spotach niezwykle rzadko, według tej definicji słowo „unikatowy” w reklamie nie powinno mieć racji bytu. Językoznawczy autorytet Mirosław Bańko stwierdza, iż obydwa wyrażają znaczenie: niepowtarzalny, wyjątkowy, jedyny w swoim rodzaju, przy czym „unikatowy” oznacza jednocześnie „nieprzemysłowy” (np. „wytworzony ręcznie”). Czy to oznacza, że „unikatowy” możemy powiedzieć o wodospadzie, który jest dziełem natury?
Nie wszyscy przychyliliby się do takiej interpretacji. W środowisku językoznawców panuje również inne przekonanie – „unikatowym” nazwać można jedynie to, co występuje w jednym egzemplarzu i co da się zobaczyć, jak np. pałac, prezent, kolekcję. „Unikalne” natomiast mogą być rzeczy niematerialne: system, atmosfera, metoda czy technologia.
Niebezpieczeństwo nadużycia
Co ciekawe, jeszcze jakiś czas temu wyraż „unikalny” wskazywany był jako niepoprawny. Wywodzący się z rosyjskiego „unikal’nyj”, „zadomowił się” w języku polskim bez wyraźnego powodu – w końcu „unikatowy” ma wiele różnorodnych synonimów. Na korzyść „unikalnego” przemawiają argumenty słabe (łatwo się wymawia, jest mniej „oficjalny” niż „unikatowy”), językowej mody nie sposób jednak powstrzymać. Jak przyznają sami językoznawcy, to lud tworzy język, nie oni.
Przedstawiciele środowiska propagującego popularną polszczyznę stwierdzają niemal jednogłośnie – słowa „unikalny”, jak i „unikatowy” są poprawne, nie należy jednak ich nadużywać (podobnie jak np. przymiotnika „kultowy”, który powoli zatraca pierwotne, szlachetne znaczenie na rzecz atrakcyjnego języka mediów). Gdy brak solidnego uzasadnienia dla użycia jednego z „bohaterów” niniejszego tekstu, lepiej zastosować jeden z wymienionych synonimów: niepowtarzalny, bezprecedensowy, jednostkowy, jednorazowy, osobliwy, oryginalny, specyficzny, swoisty, rzadki, wyjątkowy, rarytasowy, niecodzienny, niepowszedni, nadzwyczajny, niezwykły, nietypowy, atypowy, niepospolity, nieszablonowy, niespotykany, rzadko spotykany, jedyny w swoim rodzaju, jakich mało.[1] Czy to nie imponujący wybór?
[1] Za słownikiem www.synonimy.pl autorstwa Wojciecha Broniarka