Wśród wszystkich języków, jakimi posługuje się ludzkość, można znaleźć zarówno dialekty, języki etniczne, jak i języki pomocnicze. Istnieją także języki międzyetniczne, zwane pidżynami, stanowiące mieszankę dwóch języków z dwóch różnych grup, pomagające się komunikować ich użytkownikom. Z czasem pidżyn może ulec utrwaleniu i przekształceniu w kreol, który jest już językiem etnicznym – ojczystym dla kolejnych pokoleń. Kiedy mamy do czynienia z pidżynem, a kiedy z kreolem? Czym tak naprawdę się od siebie różnią, a co je łączy?
W tym artykule dowiesz się:
Czym są pidżyny?
Języki pidżynowe tworzą się zazwyczaj na obszarach, na których populację składa się ludność różnych narodowości, posługująca się odmiennymi językami. Najczęściej można się z nimi zetknąć w rejonach będących dawnymi koloniami, szczególnie angielskimi, hiszpańskimi lub francuskimi.
W porównaniu z językami, na których bazie powstały, wyróżniają je o wiele prostsze zasady i forma. Szczególnie uproszczona zostaje gramatyka – na przykład wyeliminowana zostaje fleksja, tj. odmienianie części mowy przez różne kategorie gramatyczne, stanowiące znaczne utrudnienie przy nauce języka.
Z tego powodu języki pidżynowe określane są jako pozycyjne – o stosunkach gramatycznych między poszczególnymi wyrazami decydują takie kwestie jak ich szyk, wyrazy pomocnicze, czy intonacja poszczególnych słów.
Co więcej, sama liczba wyrazów w językach pidżynowych jest ograniczona do niezbędnego minimum, pozwalającego na porozumienie się w konkretnych sytuacjach, np. związanych z handlem.
Dzięki temu obydwie strony będące dla siebie obcojęzyczne, mogą się między sobą sprawnie porozumiewać.
Co ważne, pidżyn zawsze będzie dla jego użytkowników drugim językiem – nikt nie posługuje się nim jako językiem ojczystym, ponieważ do jego stworzenia niezbędna jest znajomość jednego z języków, na podstawie których został on stworzony.
Z czasem jednak pidżyn może ulec przekształceniu w tzw. kreol.
Doskonałymi przykładami pidżynów będzie np. pidżyn chińsko-angielski, czy tzw. spanglish, łączący w sobie elementy języka hiszpańskiego i angielskiego.
Czym są kreole?
Języki pidżynowe zazwyczaj zamierają, gdy potrzeba komunikacji między dwiema grupami etnicznymi ustaje. Natomiast zdarza się, że używany przez długi czas pidżyn zakorzenia się w posługującej się nim społeczności i staje się jej głównym językiem. Z czasem ludność zamieszkująca dany teren uczy się go jako pierwszego języka. Wtedy staje się on językiem kreolskim.
Powstawanie kreoli jest zazwyczaj konsekwencją niepełnego opanowania nowego na danym terenie języka przez ludność tubylczą (co skutkuje znacznym uproszczeniem gramatyki oraz słownictwa) i połączenia ich z elementami jej języka ojczystego.
Związane jest to nieodłącznie z okolicznościami, w jakich kreole powstawały. Miało to miejsce najczęściej na terenach podbitych przez europejskich kolonizatorów (zazwyczaj w Afryce lub Ameryce Środkowej i Południowej).
Koloniści zamieszkujący te tereny, chcąc porozumieć się z tubylcami z czasem wplatali do swojej codziennej mowy coraz więcej wyrazów zapożyczonych z ich języków.
Dodatkowo gramatyka ulegała uproszczeniu, by ułatwić komunikację z mieszkańcami danych terenów lub umożliwić porozumiewanie się niewolnikom o różnym pochodzeniu.
Z czasem następowało coraz większe oddalenie się nowego języka od tego, na którego bazie powstał, przez co niemal zupełnie przestawał go przypominać.
Do języków kreolskich należą między innymi: język haitański, powstały na bazie języka francuskiego, Tok Pisin oparty na angielskim, będący w użyciu w Papui-Nowej Gwinei lub używany na Filipinach Chavacano, którego bazą jest język hiszpański.
Kreol a pidżyn
Podstawowa różnica między pidżynami a kreolami polega na tym, że o ile pidżyn używany jest wyłącznie do kontaktu z osobami obcojęzycznymi, a posługująca się nim osoba posługuje się językiem ojczystym w obrębie własnej społeczności, kreol może być już pierwszym językiem kolejnych pokoleń (tj. tym, które poznaje się od podstaw podczas nauki mówienia w dzieciństwie).
Te dwa rodzaje języków mają jednak pewne wspólne cechy, z których wynikać mogą podobne problemy.
Zarówno w przypadku języków pidżynowych, jak i kreolskich, obserwuje się brak utrwalonej ortografii. Wynika to z funkcjonowania tych języków (szczególnie pidżynów) przede wszystkim w obiegu ustnym, gdzie pełnią funkcję języków pomocniczych.
Kreole bowiem nie zawsze stają się szybko językami urzędowymi danej społeczności, w których zapisuje się np. różnego rodzaju dokumenty. Wiele osób ze względów praktycznych w takich sytuacjach oraz np. w pracy czy biznesie, woli posługiwać się dominującym na danym obszarze lingua franca, czyli np. językiem angielskim czy hiszpańskim, przez co pidżyn czy kreol jest rzadko zapisywany.
Bynajmniej nie sprzyja to utrwalaniu się gramatyki oraz zasad ortograficznych danego języka kreolskiego, mimo posługiwania się nim na co dzień przez wielu użytkowników.
Prowadzi to do sytuacji, w której osoby sprawnie posługujące się danym pidżynem czy kreolem mogą mieć problemy z zapisywaniem nawet najprostszych zwrotów, będących w codziennym użyciu.
Przez większość lingwistów kreole traktowane są jako języki pidżynowe, które przeszły proces natywizacji, czyli asymilacji przez daną społeczność oraz stabilizacji.
Z tego powodu języki kreolskie rozwijają się, przez co posiadają znacznie bardziej bogate słownictwo niż pidżyny, dodatkowo są w większym stopniu usystematyzowane.