Język czeski a język słowacki

Czesko-słowacka (językowa) granica

Czechosłowacja, wspólne państwo dwóch narodów, z dniem 1 stycznia 1993 roku przestała istnieć. Nie oznacza to jednak, że dopiero od tej pory zaczęto mówić w Czechach i Słowacji osobnymi językami – one mają o wiele dłuższą historię.

Większym prestiżem od zawsze cieszył się czeski – posługiwało się nim więcej osób i wcześniej został skodyfikowany. W czasie, gdy rozwijało się czeskie piśmiennictwo, słowacki był jeszcze zespołem gwar ludowych, a oficjalnie Słowacy posługiwali się „słowacyzowaną czeszczyzną”. W momencie XIX-wiecznego słowackiego odrodzenia narodowego pojawiły się dwie opcje: uznanie czeskiego jako oficjalnego języka literackiego Słowacji lub utworzenie własnego standardu. Wybrano ten drugi scenariusz i rozpoczęto kodyfikację. W międzywojniu, ku czci idei jedności czechosłowackiej, pojawił się pogląd, iż czeski i słowacki powinny stanowić równorzędne warianty literackie języka czechosłowackiego. Ideę tę szybko zarzucono. Obecnie czeskim posługuje się 11,5 mln ludzi, z czego ponad 10 mln to mieszkańcy Republiki Czeskiej. W języku słowackim mówi natomiast ok. 7 mln osób.

Podobieństwo na pierwszy rzut oka

Aby zobrazować podobieństwo między dwoma zachodniosłowiańskimi językami, najlepiej podać przykład z życia wzięty. Oto napis z etykietki popularnej w obydwu państwach (lecz wyprodukowanej w Czechach) wody mineralnej Korunní:

CZ: Uchovávejte v chladu a chraňte před přímým slunečnim světlem.

SK: Uchovávajte v chlade a chráňte pred priamym slnečným svetlom.

Jak widać, każdy z czasowników I przymiotników ma w tym zdaniu taki sam rdzeń – różnią się jedynie leksykalnymi „wstawkami”, odmianą oraz użyciem charakterystycznych znaków diakrytycznych. Również i Polak z łatwością może wywnioskować znaczenie powyższego zdania. W wolnym tłumaczeniu: Przechowywać w chłodnym miejscu, z dala od bezpośredniego działania promieni słonecznych.

Różnice między czeskim i słowackim sklasyfikować można wedle poszczególnych dziedzin języka. Słowacki ma bardziej archaiczny system głoskowy, gdyż nie zaszły w nim zmiany charakterystyczne dla współczesnej czeszczyzny. Dodatkowo, słowacki literacki kodyfikowany był później, dlatego jego gramatykę zapisano oficjalnie w formie nieco uproszczonej. Obydwa języki do zapisu używają alfabetu łacińskiego oraz dodatkowych znaków diakrytycznych. Słowackie litery, które nie występują w języku czeskim, to: ä, ö, dz, dž, ľ, ŕ, ĺ. Czeski posiada z kolei: ě, ů oraz ř.

Čeština czy slovenský?

Obecnie w obydwu państwach rzadko praktykuje się tłumaczenia między czeskim a słowackim. W Czechach słowackim posługiwać się można w instytucjach publicznych (zeznawanie w trakcie rozpraw, składanie oficjalnych dokumentów) bez konieczności tłumaczenia. Język ów wciąż ma tam status równoprawny z czeskim, nie jest jednak rozpropagowany do tego stopnia, by nauczyło się go młodsze pokolenie, które wobec języka sąsiadów wykazuje pewną ignorancję – dlatego kompatybilność między czeskim a słowackim wciąż maleje. Słowacy z kolei dobry mają kontakt z czeskim w swoim kraju. Na Słowacji dostępne są czeskojęzyczne książki i gry komputerowe, a czeskie napisy do filmów rzadko się tłumaczy. O tym, że nie ma takiej potrzeby, świadczyć może chociażby przedstawiony w poprzednim akapicie napis z etykietki.

Nawet badaczom trudno jest określić precyzyjną granicę między obydwoma językami. Przyjmuje się, że stanowi ją granica polityczna między państwami byłej Czechosłowacji, choć gwary pogranicza można zaliczyć zarówno do gwar czeskich, jak i słowackich.

Czeski, polski, słowacki

Czeski i słowacki podobne są do polskiego zarówno pod względem leksykalnym, jak i gramatycznym. Ci, którzy pragną nauczyć się jednego z języków południowych sąsiadów, stają przed dylematem: którego? Słowacki jest do polskiego bardziej zbliżony, podczas gdy w czeskim pozostały m.in. znamiona XVII-wiecznej dominacji niemieckojęzycznej dynastii Habsburgów: Słowak liczbę 33 przeczyta jako „tricat tri”, Czech natomiast „tri a tricat”. Słowacki, ze względu na fakt, iż dobrze rozumieją go inni Słowianie, nazywany jest przy tym „słowiańskim esperanto”. Z drugiej strony, poleca się naukę czeskiego jako języka bardziej „na czasie”: panuje moda na czeskie filmy, książki, wiele mówi się o współpracy z Czechami. Należy przy tym pamiętać, że jednoczesna nauka obydwu języków od podstaw może prowadzić do mieszania terminów, odmiany i reguł. Polacy powinni również uważać na słowa-wytrychy, m.in. słowacki „sok” to polski „rywal”, „záchod” to „toaleta”, „zavše” – „czasami”, „diván” – „kanapa”, a „kreslo” to „fotel”. W wielu sytuacjach intuicja językowa może zawieść – warto wtedy skorzystać z pomocy profesjonalnego tłumacza.