Tłumaczenia poezji – między poetą a tłumaczem

Oxford English Dictionary, uznawany za najbardziej wyczerpujący i metodyczny słownik języka angielskiego, podaje następującą definicję poezji : „To sztuka, stworzona przez poetę”. John Ruskin, w swoim dziele ”Lectures on Art” wypowiada się następująco: „Czym jest poezja? To podszept wyobraźni, rozbudzający szlachetne emocje”. T.S Eliot natomiast mówił: „Poezja nie służy przywołaniu emocji, ma być od nich ucieczką; nie służy wyrażeniu osobowości, lecz pozwala się od niej uwolnić”.

To niezbędna wiedza dla każdego tłumacza podejmującego się przekładu poezji, aby w pełni zdał sobie sprawę z wyzwania, które go czeka. Jego zadaniem będzie przetworzenie sztuki w taki sposób, by zachowała swoją artystyczną i estetyczną wartość. Sprawia to, że przekład poezji jest jednym z najtrudniejszych wyzwań stojących przed osobą, która go dokonuje. Przywołując myśl Roberta Frosta, który powiedział, że poezja jest tym, co dzieje się ”między słowami”, możemy powiedzieć, że jest to stwierdzenie mające znaczne odbicie w rzeczywistości – nie istnieją bowiem bezpośrednie odpowiedniki dla konkretnych słów w dwóch różnych językach. Nawet jeśli tłumacze znają doskonale docelowy język tłumaczenia, nigdy nie stworzą dokładnej repliki oryginalnego tekstu.

Mówiąc o przekładzie poezji należy wspomnieć o przynajmniej kilku z rozlicznych problemów napotykanych podczas procesu tłumaczenia.

Po pierwsze, warto zwrócić uwagę na formę wiersza. To prawdopodobnie pierwsza cecha, na którą czytelnik zwróci uwagę przed zapoznaniem się z treścią utworu. Tłumacz powinien postarać się, by forma wiersza była jak najbliższa oryginałowi. Przykładowo, jeśli dokonujemy przekładu haiku, należy zachować krótką, zwięzłą formę utworu, ponieważ autor celowo dobrał właśnie taką formę wiersza. Stała się ona jego nieodłączną cechą i służy odczytaniu oraz odczuciu głębokiego znaczenia utworu przez czytelnika. Z tego powodu sonet (czternastowersowy) nie może zamienić się w vilanellę (składającą się z pięciu trzywersowych strof i ostatniej, czterowersowej strofy), a elegia (utwór żałobny) w odę (utwór sławiący jego podmiot). Równie ważne są rodzaje poezji. To istotne, by tłumacz wiedział od razu czy dany utwór to poezja narracyjna czy liryczna, ponieważ różnica pomiędzy nimi jest olbrzymia. Poezja narracyjna skupia się na wątku i akcji, a liryczna na emocjach i melodii wiersza.

Kolejną istotną cechą jest kształt utworu. Piktogram jest określonym kształtem o specjalnym znaczeniu; na przykład Bajka Myszy, będąca fragmentem utworu „Alicja w Krainie Czarów” Lewisa Carrol’a jest przetłumaczona na język ormiański w taki sposób, że kształtem przypomina mysi ogon. W takich przypadkach szczególnie zalecany jest właściwy dobór tłumacza. Kształt poezji jest też widoczny w strofach. Jeśli oryginalna forma zwrotek nie musi zostać zachowana, tłumacz może ją modyfikować podczas tłumaczenia. Lepiej jednak, by dwuwiersz pozostał dwuwierszem, a czterowiersz – czterowierszem.

Kolejne problemy pojawiają się, gdy słowa tekście nabierają nowego znaczenia. Stanowi to dwojaki problem dla tłumacza – może on/ona mieć problem w prawidłowym odczytaniu znaczenia słowa, jak również mieć trudności z wyborem właściwego odpowiednika spośród słów w docelowym języku tłumaczenia.

Słowa muszą być starannie dobrane przez tłumacza; to ważne, by określić czy dane słowo jest tu użyte w swoim bezpośrednim, oczywistym znaczeniu czy też ma ono sens metaforyczny. Efekt, jaki wywołuje w czytelniku właściwie użyte słowo, jest częścią tworzonej przez autora metaforycznej rzeczywistości. W wierszach wykorzystuje się detale, które przywołują nasze wspomnienia, stymulują uczucia i wzmacniają naszą responsywność.

Problemy podczas przekładu poezji mogą być także powiązane ze zróżnicowanymi elementami poezji. Możemy nauczyć się interpretacji, doceniania oraz tłumaczenia wierszy poprzez zrozumienie ich podstawowych elementów. Składowymi wiersza są: podmiot, którego narrację słyszymy w utworze, język i dobór słów, składnia i kolejność wyrazów, metaforyka oraz szczegóły dotyczące zmysłów wzroku, słuchu, smaku, zapachu i dotyku; przenośnie, w tym symbole i metafory; efekty dźwiękowe, a zwłaszcza rymy, asonanse i aliteracje; rytm czy rozłożenie akcentów, słyszalne w wyrazach, frazach, wersach i zdaniach wiersza a także struktura formalnej formy utworu.

Warto również wspomnieć o innej problematycznej kwestii – gramatycznych różnicach pomiędzy językami. Zasady gramatyki obowiązujące dla prozy nie muszą być stosowane w przypadku poezji, a raczej należałoby powiedzieć wprost, że poeci z zasady nie przywiązują zbyt dużej wagi do ich ścisłego przestrzegania. A to sprawia, że tak kreatywne dzieła dezorientują tłumaczy. W swojej kreatywności poeci tworzą nieziemskie, całkowicie nowatorskie i zaskakujące dzieła, których przekład jest niezwykle trudny. Tłumacz powinien rozważać wszystkie możliwości przekładając tego typu językowe niuanse, ukryty przekaz utworu czy specyficzną strukturę gramatyczną. Oczywiście, wszelkie zmiany gramatyczne są możliwe podczas tłumaczenia poezji, ponieważ w tym przypadku ważniejsze jest przekazanie treści utworu. Dlatego każda decyzja tłumacza o zmianie gramatycznej formy utworu jest uzasadniona, o ile nie wpływa na znaczenie frazy.

Ogólny kontekst utworu jest także bardzo ważny.

Rozumie się przez to środowisko, w którym autor przebywał podczas tworzenia; osoby, którym dedykowany jest wiersz – w ten sposób psychologiczny aspekt pisania wiersza jest jasny dla tłumacza. Jeśli utwór zawiera ukrytą ironię, która ma bezpośrednio dotykać danej osoby, powinna ona także znaleźć się w przełożonym tekście. Ale to już zależy od treści wiersza.

Podsumowując – wszystkie wyżej wymienione problemy to tylko garstka spośród rozlicznych przeszkód, które muszą pokonać tłumacze na drodze do idealnego tłumaczenia. Wiemy doskonale, jak trudny i skomplikowany jest proces przekładu poezji – przez to wiemy także jak utalentowani, kreatywni i dobrze poinformowani powinni być dokonujący ich tłumacze.

Zapytaj o naszą ofertę

Przekład poezji oraz literatury pięknej to spore wyzwanie dla tłumacza, gdyż rządzi się on nieco innymi prawami niż przekłady z dziedzin specjalistycznych. Nasi eksperci od przekładów literackich to osoby z doskonałą znajomością języka źródłowego biegli w posługiwaniu się nim oraz posiadający wiedzę o literaturze i talent literacki. Tłumaczenie jest sztuką a nie towarem, dlatego koszt wykonania zlecenia ustalamy każdorazowo po zapoznaniu tłumacza z tekstem, jego specyfiką oraz objętością.